· تالاب قره‌قشون.
· تالاب قوری‌گل بستان‌آباد.
· جزیرهٔ آرزو.
· جزیرهٔ اسپیر.

بنای تاریخی خانه مشروطه با معماری دوره قاجار در محله قدیمی راسته کوچه و در ضلع غربی مجموعه بازار تبریز واقع شده است. مالک نخستین آن حاج مهدی کوزه کنانی از شیفتگان حریت و آزادی بود. این خانه بعد از به توپ بستن مجلس در سال 1287 ه.ش مرکز تجمع جمعی از برجسته ترین چهره های مشروطه در آذربایجان بوده و در جنگهای 11 ماهه تبریز علیه نیروهای دولتی ستاد فرماندهی و محل تشکیل جلسات مجاهدین مشروطه به شمار میرفت. تصمیم مهم و انقلابی پایین آوردن پرچمهای سفید تسلیم در مقابل قوای محمدعلی شاه قاجار در همین خانه گرفته شده است. بنا با قسمت الحاقی آن در زمینی به مساحت 1300 مترمربع و با دو طبقه اندرونی و بیرونی حاصل ذوق هنرمندانه معمار تبریزی بنام «حاج ولی معمار» است که سالها در روسیه ساکن بود و پس از بازگشت به تبریز در سال 1247 ه.ش آنرا بنا نهاد. ویژگیهای خاص معماری دوره قاجار، تزیینات چشمگیر، به کارگیری نورگیر زیبا و چشم انداز موسوم به کلاه فرنگی با ستونها و سرستونهای گچبری شده، پنجره های ارسی، درهای منبت کاری شده در اتاق اصلی موسوم به «طنبی» و غلام گردش دور راه پله، هرکدام به نوعی ذوق و هنر ایرانی را به نمایش گذاشته و آنرا به یک نمونه منحصربفرد تبدیل کرده است. بنا به لحاظ اهمیت تاریخی در تاریخ سال 1354 ه.ش به شماره 1171 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و در سال 1367 ه.ش توسط سازمان میراث فرهنگی کشور خریداری شده است. اقدامات مرمتی آن نیز پس از تملک به مرحله اجرا درآمده و سعی شده است به الگوهای معماری تاریخی توجه کافی شود. از سال 1375 ه.ش پس از مرمت و تجهیز تالار اصلی و اتاقهای گوشواره با بنمایش گذاشتن اسناد و مدارکی از دوران پرفراز و نشیب انقلاب مشروطه به عنوان موزه آغاز به کار نموده است از مهمترین اموال ارایه شده در آن میتوان از فرش مشروطه، اسلحه کمری ستارخان، لوازم شخصی سران انقلاب و دیگر اسناد و مدارک اهدایی مرتبط با انقلاب نام برد. معروف ترین بخش بازار تبریز « تیمچه مظفریه » است و از مهمترین و زیبا ترین بخش های بازار تاریخی تبریز است و ارتقای وضعیت فعلی آن از اولویت های کاری این سازمان در حوزه آماده سازی بازار تبریز برای ثبت در فهرست آثار جهانی است.
تیمچه مظفریه که در زمان ولیعهدی مظفرالدین میرزای قاجار به سال یک هزار و سیصد و پنج هجری قمری ساخته شد بانی آن « حاج شیخ محمد جعفر قزوینی » از بازرگانان تبریز بوده است . با توجه به اینکه هر بنای نوبنیادی در تبریز اگر مورد توجه ولیعهد وقت قرار می گرفت بایستی آن را به ولیعهد پیشکش می کردند این بازرگان کاردان نیز بنا را به نام « مظفرالدین میرزا مظفریه » نامید که مورد تحسین ولیعهد قرار گرفت و از تصاحب و تملک آن خودداری کرد.
در حال حاضر « تیمچه مظفریه » یکی از مراکز عمده تجارت و صدور فرش آذربایجان و ایران است از شهرتی جهانی دارد. این تیمچه دو طبقه دارد که هر طبقه آن بیست و شش حجره فرش فروشی را در خود جای داده است . بقعه‌ سید حمزه‌ در محلة‌ سرخاب‌ تبریز، در محل‌ تقاطع‌ خیابان‌ ثقة الاسلام‌ و بازارچة‌ سید حمزه‌ قرار دارد که‌ در گذشته‌ ازشکوه‌ و عظمت‌ زیادی‌ برخوردار بوده‌ است‌. صاحب‌ کتاب‌ «روضات‌ الجنان‌ و جنات‌ الجنان‌» شکوه‌ و زیبایی‌ و بلندی‌ بنا را تعریف‌ کرده‌ و گنبد و عمارت‌ مقبره‌ را «از کمال‌ ارتفاع‌ با آفتاب‌ برابر» ستوده‌ است‌.
سید حمزه‌، که‌ در دربار غازان‌ خان‌ از جایگاه‌ ویژه‌ای‌ برخوردار بوده‌ در سال‌ 714 هـ ق‌ به‌ دست‌ مغولان‌ کشته‌ شد و در بنایی‌ که‌ میرزا ابوطالب‌ - وزیر آذربایجان‌- در همان‌ سال‌ بر آرامگاه‌ وی‌ احداث‌ کرده‌ به‌ خاک‌ سپرده‌ شد. آنچه‌ امروز از بقعة‌ سیدحمزه‌ باقی‌ مانده‌، صحن‌ نسبتاً وسیعی‌ است‌ که‌ در سمت‌ جنوب‌ آن‌، مقبره‌ قرار گرفته‌ و در سمت‌ شرق‌ و شمال‌ آن‌، حجرات ‌و مدرس‌هایی‌ است‌ که‌ از ده‌ها سال‌ پیش‌ متروک‌ مانده‌ و به‌ امانتگاه‌ اموات‌ تبدیل‌ شده‌ و در تعمیرات‌ سال‌های‌ 1333 – 1334هـ.ش‌ که‌ از محل‌ اوقاف‌ ظهیریه‌ به‌ عمل‌ آمده‌ دوباره‌ به‌ حجره و اقامتگاه‌ طلاب‌ علوم‌ دینی‌ تغییر صورت‌ داده‌ است‌. این‌ بقعه‌گنبد بلندی‌ دارد. طاق‌ زیرین‌ گنبد آیینه‌ کاری‌ شده‌ و بر دور آن‌ کتیبه‌هایی‌ که‌ مشتمل‌ بر تاریخ‌ می‌باشد نوشته‌اند. اصل‌ بقعه‌، مقبرة‌ کوچکی‌ است‌ که‌ تقریباً چهار ذرع‌ طول‌ و سه‌ ذرع‌ عرض‌ دارد. حجرة‌ جداگانه‌ای‌ در سمت‌ غربی‌ آن‌ بوده‌ که‌ بین‌ مقبره‌ وآن‌ حجره‌ دیواری‌ فاصله‌ بوده‌ است‌. ضمناً قبر میرزامحمدابراهیم‌ وزیر، در دهلیز سرداب‌ واقع‌ است‌ و اسم‌ آن‌ مرحوم‌ در دوسوی‌ دری‌ که‌ به‌ گنبد داخل‌ می‌شود، نوشته‌ شده‌ است‌. در ترکیب‌ فعلی‌ بنا، نمونه‌هایی‌ از حجاری‌ و کاشیکاری‌ پیشین‌ به‌چشم‌ می‌خورد که‌ از نمونه‌های‌ بسیار جالب‌ حجاری‌ آن‌ طاق مرمرین صحن سردر مدرسه است که از چهار قطعه مرمر بزرگ تشکیل یافته است. پایه‌های‌ طاق‌ از سنگ‌ مرمر ساده‌ای‌ هستند که‌ به‌ جای‌ نمونه‌های‌اصلی‌ گذاشته‌ شده‌اند. در پیشانی‌ این‌ طاق‌ از دو سو به‌ طور متقابل‌ به‌ خط‌ ثلث‌ عالی‌ آیة‌ شریفة «ادخلوها بسلام‌ آمنین‌» و در زیر هریک‌ از آنها در میان‌ ترنج‌ عبارت‌ «یامفتح‌ا‌لابواب‌» به‌ طور برجسته‌ کنده‌ شده‌ است‌. در نوک‌ ترنج‌ها، یک‌ ختایی‌ کوچک‌ و دراطراف‌ آنها اسلیمی‌هایی‌ نقر‌ شده‌ است‌. در کرانه‌های‌ طاق‌ در جانب‌ شرقی‌ و غربی‌ خطوط‌ نستعلیق‌ حک‌ گردیده‌ که‌ با یک‌رشته‌ اسلیمی‌ زیبا تزیین‌ یافته‌ است‌. عرض‌ این‌ طاق‌، 183 و بلندی‌ قسمت‌ اصلی‌ آن‌ 120 سانتی‌ متر است‌. بالای‌ طاق‌ سردر نیز، سنگ‌ نوشتة‌ مرمرینی‌ نصب‌ شده‌ که‌ مربوط‌ به‌ زمان‌ ناصرالدین‌ شاه‌ قاجار است‌ و حکایت‌ از تعمیر این ‌بقعه‌ به‌ سال‌ 1279 هـ.ق‌ دارد. این پل(پل آجی چای) از قدیمی ترین آثار منطقه می باشد. تبریز از زمانیکه هنوز آبادی کوچکی بیش نبوده است جاده و مسیر ارتباطی تمدن های شرق و غرب از این مسیر میگذشته و این پل نقش مهمی در ارتباط بین تمدنهای دو طرف داشته است.
معماری پل یکدست نیست. این پل به علت طغیان رودخانه و جنگلهای منطقه ای بارها صدمه دیده و مرمت شده است. پل شامل 16 دهنه بطول 105 متر و عرض 5 متر می باشد.
نام این پل را اولین بار درمتون صفویه و در زمان شاه اسماعیل اول در " سفرنامه ونیزیان " می بینیم
این پل تا دهه چهل ارتباط بین دو طرف را برقرار میکرده است. بعدها پل دیگری در نزدیکی آن ساخته شده و اکنون ترددهای منطقه ای از روی پل جدید الاحداث می گذرد.
پل شامل چندین دوره معماری سنگی و آجری در فرمهای مختلف میباشد و این بر غنای معماری و زیبایی پل افزوده است. نخستین تاسیسات آتش‌نشانی ایران برج آتش‌نشانی تبریز است که با تاسیس اولین بلدیه کشور در تبریز اولین آتش نشانی نیز به وجود آمده.
برج آتش نشانی نبش خیابان خاقانی و خیابان بهادری تبریز واقع شده و تاریخ بنای آن مربوط به اواخر دوره ی قاجاریه است . این برج آجری 23 متر ارتفاع دارد و پلان آن در داخل برج،دایره شکل است . یک رشته راه پله ی حلزونی به قسمت فوقانی برج راه می یابد.
این برج کارکردی دیده بانی داشت و شب ها نگهبانی در اتاقک فوقانی آن کشیک می داد. در صورت بروز آتش سوزی در هر نقطه از شهر ، محل آن توسط نگهبان شناسایی می شد و به اطلاع مامورین آتش نشانی می رسید تا برای خاموش کردن آتش به آن سو گسیل شوند .
علاوه بر این،در اتاقک فوقانیبرج ، همواره چراغی روشن بود . هنگام شب کسانی که نیاز به امداد داشتند ازطریق چراغ و برج می توانستند محل آتش نشانی را تشخیص داده و به آن سمت بشتابند.
بدین ترتیب شهر تبریز از دوره قاجاریه دارای دستگاه های اطفای حریق و پمپاژ آب با پمپ های مسی دستی دو طرفه بود . این وسایل،هم اکنون در موزه ی آتش نشانی تبریز نگهداری می شوند . این برج یکی از نمونه های نادر در نوع خود است که تاکنون باقی مانده است.

حمام نوبر تبریز، یکى از باشکوه‌ترین معماری‌هاى ایرانى برجای مانده از اواسط دوران قاجاریه است که با زیربنا و مساحتی حدود 700 مترمربع در محل تقاطع دوخیابان اصلی و معروف شهر تبریز ( امام خمینی و تربیت) قرار گرفته است.

این حمام که با توسعه شهر تبریز و تخریب دروازه قدیمی در مرکز شهر قرار گرفت حدود 140 سال قبل توسط معماری به نام بالاکاظم از اهالی قره آغاج ساخته شده است.

حمام قدیمی نوبر در سال 78 از سوی سازمان میراث فرهنگی با شماره 2512 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و در قالب طرح پردیسان با تغییر کاربری با همان الگوی قدیمی و بدون دخل و تصرف در فضاهای معماری به سفره‌خانه و چایخانه سنتی تبدیل شده و ارایه خدمات می‌دهد.

در نقشه شهر تبریز که پیش از سال 1243 هجری قمری تهیه شده، این حمام در نزدیکی دروازه نوبر مشخص شده و در نقشه دارالسلطنه تبریز، متعلق به سال 1297 قمری، این بنا با نام «حمام وزیر» دیده می‌شود.

این حمام زیبا و قدیمی چه در روزگاری که با کاربری حمام مورد استفاده قرار می‌گرفت و چه در سال‌های اخیر به دلیل موقعیت مکانی و رطوبت موجود در محل آسیب‌های فراوانی را متحمل شده بود که میراث فرهنگی به منظور حفظ این اثر تاریخی برجسته، به مرمت و بازسازی آن اهتمام ورزید.

حمام نوبر دو بخشِ اصلی، سربینه و گرمخانه دارد. سربینه حمام فضایی وسیع با قاعده هشت‌ضلعی است که در بخش میانی آن، طاق‌بندی‌شده و بر هشت ستون سنگی قرار گرفته است. همچنین حوضی هشت‌گوش در میانه این بخش قرار دارد و سکوهایی بر گرداگرد آن قرار دارند.

طاق‌ و گنبد بزرگ‌ گرمخانه‌، طاق‌ و گنبد با ستون‌ و سرستون‌های‌ سنگی‌ مقرنس‌‌کاری‌‌شده‌ سربینه‌ و اجرای‌ کاربندی‌ و ترکیب‌ آجر و کاشی‌ و پوشش‌ معقلی‌ مناسب‌ حمام و کتیبه‌های مصور زیبای ورودی را از دیگر جاذبه‌های این حمام تاریخی برشمرد.

از جمله مصالح به کار رفته در ساخت حمام می‌توان به آجر در جرزها و سقف‌ها ملات و گچ و همچنین سنگ‌تراش خورده در ستون‌ها کف‌ها و ازاره‌ها اشاره کرد.

در راستای بهره‌برداری بهینه از تمام فضاهای حمام، فضاهاى سربینه و گرمخانه به سفره خانه، فضاى پشت بام به چایخانه و اجراى مراسم پرده‌خوانى و نقالى اختصاص دارد.

 

یکی از جالب ترین و دیدنی ترین آثار تاریخی تبریز مربوط به دوره صفویه برج اجری بسیار زیبایی است که در کنار مهران رود (لیقوان چایی) در شرق تبریز آز توابع روستای کرکج بنا شده است.
برج خلعت پوشان برج آجری منشورشکل بلندیست که دارای یک قاعده کثیرالاضلاع 16 ضلعی است که قطر قاعده آن 5/9 متر می باشد.برج دارای دو طبقه است ،سقف طبقه اول گنبدی و سقف طبقه دوم ریخته و بعدا با تیرآهن پوشش شده است.
طاقنماهای جهات اصلی شکل طاق جناغی هستند اماجوانب دوازده گانه دیگر بشکل اسپر و دارای طاقنما و تزییناتی از آجر و کاشی برنگهای سیاه و آبی میباشد.راه پله طبقه همکف به طبقه اول و پشت بام در گوشه شمالشرقی بنا واقع شده است. مالکیت بنا متعلق به دانشگاه تبریز بوده و از نظر تاریخی و معماری بنایی است منحصر بفرد که تا کنون باقیمانده است.
براساس متون و سفرنامه های دوره قاجاریه برج در داخل استخری قرار داشت که با گذشتن از روی پلی ورود به ساختمان میسر می شده است.اکنون کانال اطراف برج پر شده و بصورت پیاده رو فرش شده ای در آمده است.
قبل از احداث اتوبان تبریز - تهران ، این برج تاریخی در سمت چپ جاده تبریز به باسمنج در دره با صفایی قرار دارد. به طوری که از نام این اثر تاریخی استنباط می شود برج مزبور مخصوص اهدای خلعت و انعام و نشان و مقام در دوره قاجاریه و قبل از آن به کسانی بود که در خدمت حکومت وقت بودند به این معنا که ولیعهد مقیم تبریز ابتدا با تشریفاتی به محوطه بسیار فرحناک پوشیده از گل و درخت و استخر و آبشار و رودخانه و چمن وارد می شد و در محوطه برج سه طبقه مدور می نشست و کسانی که قرار بود انعام یا خلعتی از طرف حکومت دریافت کنند در مقابل این برج زیبا به صف می ایستادند آنگاه که انعام و خلعت و کمر و شمشیر جواهر نشان به خدمت گذاران حکومت اهدا می شد و شال و عبای ترمه به دوش آنها انداخته و شمشیر مرصع به کمرشان می بستند این افراد به طور دسته جمعی به طرف شهر حرکت کرده وارد درگاه محل اقامت ولیعهد در عالی قاپو (استانداری امروز) می شدند و به رسم دیرین و ادای احترام ابتدا به زانو در آمده درگاه عالی قاپو را بوسیده منتظر نزول اجلال بزرگان می شدند و در پایان این مراسم از طرف شخص دریافت کننده خلعت و انعام و القاب با افتخار این موهبت بزرگ!! مهمانی با شکوهی ترتیب می دادند.
فاصله برج خلعت پوشان از مرکز تبریز در حیوی 5 کیلو متر است و محوه این برج و باغ آن برای مطالعات علمی در اختیار دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز قرار دارد بازسازی و مرمت مجموعه بازار تبریز، به احتمال قوی همزمان با بنای باروی شهر به همت نجفقلی خان بیگلربیگی از سال 1194 هجری آغاز شد. بافت اصلی بازار تبریز از دو راسته سر پوشیده شمالی– جنوبی– شرقی و غربی تشکیل شده است.
عرض بازارها بین چهار تا پنج متر و بلندی سقف آنها پنج تا شش متر است که در مقایسه با سقف بازارهای نقاط گرمسیری ایران کوتاه تر است.

راسته های اصلی توسط راسته های فرعی به هم متصل شده اند و فضاهای بین آنها سراها و کاروانسراها و تیمچه ها بنا شده است. تقاطع راسته ها را در سه راهی ها و چهارراهی ها (چهارسوقها) طاقهای گنبدی پوشانده است. بزرگترین گنبد بازار، گنبد تیمچه امیر و زیباترین قسمت آن تیمچه مظفریه است. مهمترین ورودی بازار تبریز در حال حاضر در انتهای شمالی خیابان فردوسی است. شبکه بازار تبریز بمثابه قلب شهر است و نقش عمده ای در بافت شهر دارد. این بازار که با مساحتی معادل یک کیلومتر مربع در سال 1354 شمسی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است بزرگترین اثر ثبتی کشور و وسیعترین مجموعه مسقف و بهم پیوسته جهان بشمار می رود. این بقعه(عون بن علی) در زمان ایلخانان مغول بر فراز بلندترین قله کوه سرخاب بنا شده است. اصل بنا مقبره و مسجد است، شامل 6 گنبد که 9 اتاق در جهات شرقی، غربی و جنوبی با پوشش گنبدی و طاق آهنگ سه طرف آن را فرا گرفته است. در اواخر قاجاریه سالن در شمال گنبد خانه برای پیشگیری از رانش بنا به طرف دره شمالی اضافه شده است. هشتی در طرف جنوب و دارای ایوانی با 5 ستون سنگی و اتاقهای جانبی است که طرفین آنرا میلهای سنگی بشکل مناره زینت میدهد. معماری آن به شیوه ایلخانی است. در قرن نهم آباد بوده و در حمله عثمانیان تخریب گردیده و در زمان شاه عباس صفوی تجدید بنا شده است. بار دیگر در زلزله سال 1193 هجری ویران و اواخر قرن 13 توسط امین لشگر قهرمان میرزا تعمیر شده است. مقبره و مسجد محل زیارت و انجام مراسم مذهبی بوده است. نمای بیرونی ساختمان سنگی با ایوان و ستونهای سنگی مقرنسکاری شده و میلهای سنگی در طرفین بناست. نوع مالکیت بنا اوقافی است. این بنا به عینال ، زینال یا عینالی و یا بقعه عون ابن علی نیز مشهور است بدلیل ادعای جماعت درویشان مبنی بر اینکه این بقعه مزار دو پسر حضرت امیرالمومنین علی علیه السلام است ولی بر اساس تحقیقات بدست آمده دفن شدگان در کوه سرخاب از فرزندان بی واسطه حضرت مولای متقیان، امیرمومنان علی بن ابی طالب سلام اله علیه نبوده و شاید دو تن از پاکمردان و محبان آن حضرت بوده اند که نام عون بن علی و زید بن علی داشته اند.
تعمیر اساسی دیگری نیز از طرف امیرلشگر اسماعیل خان والی آذربایجان و فرمانده قشون شمالغرب در آن بنا به عمل آمده که در سنگ نبشته منصوب به دیوار ایوان بقعه بدان اشاره شده است. در سالهای اخیر تعمیرات اساسی از سوی سازمان میراث فرهنگی که شامل عملیات مربوط به استحکام بنا، عایقکاری پشت بام ها، توسعه ایوان ضلع شمالی جهت استراحت مراجعین و جلوگیری از رانش بنا صورت گرفته است. عمارت بسیار زیبای شهرداری تبریز در سال 1314 در محل گورستان متروک نوبر با نظارت مهندسان آلمانی در زمان شهرداری حاج ارفع الملک جلیلی بنا گردید.

نمای خارجی شهرداری از سنگ تراشیده شده و نقشه ساختمان آن مطابق با ساختمان های کشور آلمان قبل از جنگ جهانی دوم است و کل نقشه به شکل عقاب در حال پرواز را دارد.
ایل گلی (شاهگلی سابق)

شاه گلی سابق (استخرشاه) که امروز ایلی گلی نامیده می شود از گردشگاههای زیبا و دلکش تبریز است در 7 کیلومتری جنوب شرقی تبریز بر دامنه تپه ای واقع شده است.
  ایل گلی استخری بس بزرگ بسان یک دریاچه که مساحت آن 54675 متر مربع است،در جنوب آن تپه ای است که از پایین به بالا پله بندی کرده و آبشارهایی ساخته اند که نهرآب ها
از آبشار به سوی دریاچه روان است.
  در مرکز دریاچه عمارت با شکوه و دو طبقه ای ساخته شده است که محل رستوران و پذیرایی از میهانان داخلی و خارجی است. این کلیسا(کلیسای سنت استپانوس) در 16 کیلومتری غرب جلفا و به فاصله 3 کیلومتری کرانه جنوبی ارس و در روستای متروکه ای به نام دره شام قرار دارد . نام کلیسا برگرفته شده از نام استپانوس شهید اول راه مسیحیت می باشد و به علت استقرار آن در روستای دره شام به این نام نیز خوانده می شود. این کلیسا بارویی است بلند با هفت برج نگهبانی و پنج پشت بند استوانه ای سنگی دژهای مستحکم دوره ساسانی و قرون اولیه اسلام است.

دروازه این بارو در وسط دیوار غربی تعبیه شده و دارای دری چوبی و آهن کوبی شده می باشد. در پایه طرفین و طاق جناغی آن سنگ تراش با حجاری های ظریف به کار رفته و نقش برجسته ای از حضرت مریم (ع) و کودکی حضرت عیسی (ع) که در پیشانی طاقنمای آن به چشم می خورد. کندوان روستایی تاریخی و کم نظیر است که در فاصله 22 کیلومتری جنوب شرقی اسکو در میان دره ای سرسبز و با صفا و کنار رودخانه پرآب قرار گرفته است. فاصله روستای کندوان تا نبریز 62 کیلومتر است. این روستا چشمه آب معدنی مهمی به همین نام دارد که برای درمان بیماران کلیوی نقش به سزایی دارد.

روستای کندوان با خانه های هرمیش در دل صخره های سنگی و سخت کوه سهند و با پنجره های کج و کوله و رنگیش پیشینه ای 800 ساله دارد. روستایی که در طی قرنها مامن فرهادان گمنام کوه کنی بوده که بی نام و نشان این کوه های سر به فلک کشیده سهند را با دستانی خالی تراشیده اند تا امروز برای ما ایرانیان مظهر افتخاری به حساب آید که صاحب یکی از شگفتیهای دنیا هستیم.

کندوان سومین روستای صخره ای جهان است که دو تای دیگر یکاپادوکیای ترکیه و دیگری داکوتای آمریکاست،اما این روستا تنها روستای صخره ای جهان است که هنوز مردم در آن ساکنند و زندگی در آن جریان دارد. قلعه بابک (کلیبر)

مسیر قلعه بابک از نقطه ای در 8 کیلومتری کلیبر در جاده کلیبر به اهر شروع می شود. در این مکان هتل بابک قرار دارد . قلعه بابک در 60 کیلومتری شمال شهرستان اهر در ارتفاعات غربی شعبه ای از رود بزرگ قره سو و در سه کیلومتری جنوب غربی کلیبر واقع است .اطراف این قلعه را دره های عمیق 400 تا 600 متری فرا گرفته است و تنها از یک سوی قلعه راهی باریک وجود دارد. مسجد کبود (گؤی مسجد) - تبریز

مسجد جهان شاه یا مسجد کبود تبریز (گؤی مسجد) از آثار ابوالمظفر جهانشاه بن قره یوسف از سلسله ترکمان قره قویونلو است



در 870 هجری بنای آن به همت و نظارت جان بیگ خاتون (زن جهانشاه بن قرا یوسف قره قویونلو) پایان یافت. این مسجد در قسمت شمالی خیابان امام خمینی روبه روی کوچه صدر واقع شده است.

در کتاب های تاریخی، این بنای باشکوه را «عمارت مظفریه» خوانده اند که مورد توجه ابوالمظفر یعقوب بهادرخان قرار گرفته بود. در آن روزگار تبریز دوران شکوه و رونق خود را می گذراند. در زلزله وحشتناک 1192 هجری تبریز، تمام سقف مسجد فرو ریخت و تنها سر در آن باقی ماند که از لحاظ معماری فوق العاده شایان توجه و شگفت انگیز است.

در مسجد کبود کتیبه های متعددی وجود دارد که کتیبه اصلی عمارت در بالای حاشیه های عریض طاقچه ها به پهنای 60 سانتی متر جا داده شده است. قسمتی از کتیبه اصلی در طول زمان فروریخته و آن چه که باقی مانده بسیار زیبا و عالی است. بالای این کتیبه نیز نوشته های کوتاهی با خطوط نسخ، ثلث و کوفی در طلب یاری از پروردگار و ذکر و ثنای او بین طرح های گوناگون گل و بوته و اسلیمی و اشکال مختلف هندسی جاد داده شده است.

درهر دو پایه ی اطاق در ورودی نیز کتیبه هایی وجود دارد. علاوه بر زیبایی های فوق در داخل مسجد نیز طرح هایی بر روی کاشی ها نقش بسته که در نوع خود بی نظیر و قابل تحسین است. زیبایی و مظاهر هنری تزیینات این مسجد آن چنان قابل تحسین و شگفت آور است که انسان بی اختیار بانیان آن را تحسین می کند. این بنا در سال 1310 شمسی جزو آثار ملی به ثبت رسید و کم کم مورد توجه قرار گرفت. به طوری که در سال های 1318 و 1319 تعمیراتی در طاق سر در شمالی آن به عمل آمد.
  کوی سرخاب تبریز که مقبره الشعرا یا یادمان عرفا و شعرا و ادبا و ارباب فضل و کمال در آن قرار دارد. بین محلات ششگلان،سیلاب،رودخانه مهرانرود،دوه چجی و کوی عینالی واقع شده است.

گورستان قدیمی سرخاب یا مقبره الشعرا که در قرن های گذشته مدفن مشاهیر و ادبا و عرفا بوده و در حال حاضر به محدوده ای واقع در جنوب خیابان عارف و شرق خیابان ثقه الاسلام اطلاق می شود و آنچه مسلم است تا قرن هفتم هجری در کلیه کتب تذکره و شرح حال شعرا مدفون بنام مقبره الشعرا یا حظیره الشعرا ذکر شده ولی اکنون از مزار بزرگان اثری باقی نمانده است.لیکن در شهریور ماه 1350 هجری شمسی طرح یادبود مقبره الشعرا طراحی شده و به تدریج ساخته شد که هم اکنون این مجموعه فرهنگی پذیرای میهمانان و گردشران می باشد. بنای یادمان و یادبود مقبره الشعرا به منظور بزرگداشت نام و یاد این مشاهیر بنا گردیده که در حال حاضر آرامگاه شاعر توانا و غزلسرای بزرگ معاصر و حافظ زمان استاد سید محمد حسین شهریار نیز می باشد.

مسجد جامع  تبریز- مسجد جامع تبریز یکی از بناهای تاریخی تبریز است که تاریخ بنای آن معلوم نیست. به عقیده صاحب کتاب اولاد اطهار، این مسجد در صدر اسلام از طرف عبدالله بن عامر ساخته شده است.



محل مسجد جامع تبریز دردوران حکومت روادیان، سلجوقیان و اتابکان قسمت مقدس شهر محسوب می شد و بسیاری از سلاطین و امرا و وزرا در کنار مساجدی که خود ساخته بودند به خاک سپرده می شدند. مسجد جامع تبریز در زمان ترکمانان و صفویه نیز آباد بوده است.

حاج طالب خان تبریزی بانی مدرسه طالبیه تبریز در 1087 هجری در وقف نامه مدرسه از این مسجد به نام مسجد جامع کبیر تبریز نام برده است. در زلزله معروف تبریز (نیمه اول و دوم قرن 12 هجری) چند طاق از آن شکست و فرو ریخت که به وسیله احمد خان دنبلی تجدید بنا شد. مسجد جامع را امروز مردم «جمعه مسجد» می خوانند، که بلندی، استحکام ارکان و شایستگی آن دیده هر صاحب نظر را به استادی مهندس و مهارت معمارش متوجه می سازد.

در این بنا دو پارچه سنگ نبشته است که یکی مشتمل بر فرمان شاه سلطان حسین صفوی در 1106 هجری می باشد که در روی سنگ رخام نقر شده و سنگ نبشته دوم در درون مسجد به دیوار یکی از اطاق های باختری نصب شده و مشتمل به نقل رویای شاه طهماسب اول است.

قسمتی از محوطه مسجد جامع به کتابخانه و حجرات طلاب علوم دینی اختصاص داده شده که اخیرا به نحو چشمگیر و شایان توجهی نوسازی و مرمت شده است. مسجد جامع در حال حاضر یکی ازمراکز تحصیل علوم دینی و جزو افتخارات مذهبی شهر تبریز محسوب می شود.

آسیاب‌خرابه
آسیاب‌خرابه (خارابا دییرمان) یکی از جای‌های دیدنی و گردشگری استان آذربایجان شرقی است که در شهرستان جلفا و در چند کیلومتری مرز ایران با جمهوری آذربایجان واقع شده‌است.
آسیاب‌خرابه، آسیابی آبی است که سال‌ها پیش مورد استفادهٔ مردم منطقه بوده‌است؛ ولی هم‌اکنون به‌دلیل تخریب قسمت‌های عمدهٔ آن کاربردی ندارد و به همین دلیل به «آسیاب‌خرابه» شهرت یافته‌است. ارتفاع آسیاب ۱۰ متر و مساحت محوطهٔ پایینی آن ۲۰۰ متر مربع است.
در آسیاب‌خرابه آبشارهای کوچک و بزرگ بسیاری پدید آمده‌است که از بالای آسیاب به سمت پایین سرازیر می‌شوند. آب این آبشارها از چشمه‌های متعدد موجود در بالای آسیاب که از کوه کیامکی سرچشمه می‌گیرند، تامین می‌گردد. مسجد مهرآباد بناب:
مسجد مهرآباد در کنار میدانی به همین نام در شهر بناب واقع شده و شامل صحنی باصفا و شبستان مناره کاشیکاری شده می باشد. برطبق کتیبه ای که در دیوار شمالی مسجد نصب شده، بانی بنای مسجد بی بی جان خانم منصوربیگ بوده که در سال (951) در زمان سلطنت شاه طهماسب آن را ساخته است. شبستان اصلی در ضلع جنوبی صحن قرار گرفته که به وسیله چند پله می توان بدان راه یافت. این شبستان به صورت مستطیل شکل می باشد که درجانب شمالی آن بالکنی جهت استفاده بانوان احداث شده است . سقف تیرپوش شبستان روی 30 ستون بلند چوبی قرار گرفته است. این ستونها بر روی پایه های ساده سنگی استوار شده و سر ستونهای آن شبیه سرستونهای مسجد گز اوشت بناب می باشد.
سرستونها دارای مقرنس چوبی و سقف دارای نقاشیهای مشتمل برنکاره های گیاهی تزیینی و طرحهای ترنج مانند با رنگ های قرمز، زرد، سبز، آبی، نارنجی است. در وسط دیوار جنوبی شبستان مهرآبی نسبتا ساده و در دو سوی آن دو پنجره که احتمالاً در دوره بعدی و حین مرمت بزرگ و وسیع شده قرار دارد و در دیواره های شرقی و غربی در قسمت بالکن زنانه هر طرف پنج پنجره در زیر آنها قرار دارد.
مسجد جامع مهرآباد بناب دارای اهمیت خاص و استثنایی در بین مساجد منطقه می باشد و این به علت وجود کتیبه تاریخ داری است که در دیوار شمالی آن است دیوار شمالی دارای کتیبه مرمرین است که عبارت ذیل و به خط ثلث بر روی آن نقر شده است.
«بنی هوالمسجد المبارک فی ایام الدوله السطان العادل المرشد الکامل السطان ابی المظفر شاه طهماسب الصنوی الحسین بهادر باشارالعالیه بی بی جان خانم بنت منصور بیک فی مشهور سنه احد و خاسین سعمانه
درکنار مسجد مناری به چشم می خورد که کاشیهای فیروزه تزیین شده است.
مسجد میدان «مسجد گز اوشت»بناب
این مسجد در کنار یکی از میادین بناب که بنام میدان گز اوشت معروف است قرار گرفته است و به همین جهت نزد اهالی به مسجد میدان شهرت یافته است در مسجد بناب هیچ گونه کسبه تاریخ داری دیده نمی شود لکن به علت شباهت این مسجد با مساجد دیگر منطقه می توان آن را متعلق به دوره صفویه دانست به علت استقرار شبستان بر روی تپه باستانی، کف شبستان 2 متر از خیابان بلندتر بوده و به وسیله، هشت پله به خیابان ارتباط داشت . شبستان مسجد فضای مستطیل شکلی است که سقف آن بر روی دوازده ستون چوبی در سه ردیف چهارتایی قرار گرفته است و روی شبستان در وسط ضلع شمالی و در امتداد خیابان مجاور واقع است. در تمامی ضلع شمالی بالکنی به عرض 3 متر جهت بانوان ایجاد کرده اند کف بالکن به وسیله تیرهای چوبی بر روی شش ستون چوبی استوار شده که این ستونها با سرستونهای تزیینی تا زیرسقف شبستان ادامه می یابد. آنچه این مسجد را به صورت جالب توجه درآورده ستونها و سرستونهای چوبی و تزیینات زیبای آن است. این ستونها همگی هشت ضلعی هستند بر روی یک پایه کوتاه و ساده سنگی قرار دارند این ستونها تا ارتفاع 5/3 متر ساده و در آنجا به بالا به گونه ای زیبا و هنرمندانه با مقرسنهای ساده زینت داده شده اند روی تمامی سطح صندوقهای تیرهای حصار تخته کوبیهای سرستونها نقاشیهای گیاهی و ترنجی پوشانده است. با وجود گذشت زمان و غبار گرفتگی روی نقاشیها هنوز از جلوه ای خاص برخوردار است.
به استناد سرشماری سال 84 معاونت برنامه ریزی منابع انسانی و سیاستگذاری وزارت متبوع تعداد کارگاههای شهرستان 8263 می باشد.
این شهرستان در زمینه صنایع دارای ویژگیهای منحصر به فردی است که از جمله آن می توان به وجود نیروگاه حرارتی مرکز تحقیقات انرژی اتمی مجتمع فولاد به عنوان قطب سوم فولاد کشور، کشتارگاه صنعتی و صنایع مختلف لبنی اشاره نمود.
صنایع دستی شهرستان بناب شامل: منبت کاری، قالی بافی، قلم زنی روی مس و طراحی روی قالی می باشد.
شهرستان بناب دارای سوغاتیهای مختلفی از قبیل: انگور، خیار، خشکبار می باشد . همچنین کباب سنتی این شهرستان از شهرت بین المللی برخوردار است بقعه شیخ شهاب‌الدین اهری

بقعه شیخ شهاب‌الدین اهری در شهر اهر در استان آذربایجان شرقی، محل خانقاه و مقبره شیخ شهاب‌الدین اهری می‌باشد. این مجموعه شامل ساختمان‌های خود خانقاه، مسجد، ایوانی بلند، مناره‌ها، و تعدادی غرفه است. این خانقاه از سال ۱۳۷۴ به موزه ادب و عرفان تبدیل شده است که تنها موزه‌ی عرفان در ایران است.
این بقعه در دوره صفویه به احتمال زیاد در روزگار شاه عباس اول بر مزار شیخ شهاب‌الدین اهری، در شهر اهر ساخته شده است اما آثاری از دوره‌های قبل (دوره ایلخانی) در آن وجود دارد. مسجد شیخ شهاب‌الدین اهری در ضلع شرقی صحن این بقعه ساخته شده است و دارای گچبری‌ها و تزیینات نقاشی است. دور تا دور دیوار مسجد دستخط‌هایی وجود دارد که بین آنها دستنوشته‌هایی را از شیخ بهایی، شاه عباس سوم و ابوالقاسم نباتی تشخیص داده‌اند.


مسجد بازار مرند
مسجد بازار که در مدخل شهر واقع شده حدود 300 متر مربع مساحت دارد بر روی چهار ستون سنگی استوانه ای قرار گرفته است بنا به اظهار مهمترین محلی در روزگاران قدیم دیری بوده که بعداً به علت انتساب به مادر حضرت نوح تبدیل به یک مسجد گردیده است در شهر مرند همچنین چند بنای باستانی وجود دارد که به اندازة کافی مورد مطالعه قرار نگرفته اند. در حالیکه اگر چنین می شد احتمالاً گوشة تاریکی از تاریخ فرهنگ گذشته این شهر روشن می شد از جمله این بناها دو امامزاده به نامهای امامزاده احمد در قسمت غربی شهر و در کوه امامزاده ابراهیم واقع در کوی یالدور مرند و نیز تاع و مقابر مربوط به اصحاب علم و عرفان بنامهای پیر اسمعیل در محلة یالدور، پیر اسحق در محلة گلعذاریها و پیر خموش در کوچة صمصامی می باشد. تالاب قوری‎گل

این دریاچه در 18 کیلومترى شمال باخترى بستان‎آباد تبریز قرار دارد و ارتفاع آن از سطح دریا 1890 متر است. آب این دریاچه بیشتر از رودها و آبراهه‎هاى فصلى و سیلابى و به مقدار کمتر از طریق چشمه‎هاى زیردریاچه تامین می‎شود و شیرین است.دریاچه و آب راکد قوری گل، در کنار جاده ترانزیتی تبریز- بستان آباد در فاصله 45 کیلومتری شرق تبریز و 15 کیلومتری غرب بستان آباد، در میان کوهها و ارتفاعات شرقی گردنه شبلی در یک گودی واقع شده است. این دریاچه در میان مردم محل به نام قوری گل (استخر خشک) معروف است اما بعضی آن را دوری گول (استخر آب زلال) و برخی قویل گول (استخر و گودال ژرف و عمیق) می نامند. شاید این نام مصداق بیشتری داشته باشد. درازا و پهنای قوری گل، 4 کیلومتر و مساحت آن 16 کیلومتر مربع است و ژرفای این دریاچه - که تمام سال آب دارد- در عمیق ترین نقطه به 13 متر می رسد. آب این دریاچه شیرین و در صورت تصفیه قابل شرب می باشد. در حال حاضر این آب دارای آبیاری کشتزارهای روستاهای پیرامون دریاچه یعنی روستاهای ارشتناب، رامناب و یوسف آباد، به مصرف می رسد.

اطراف دریاچه را مرتع، چمنزارها، مزارع و کشتزارهای متعددی فراگرفته و به علت وجود هوای مطبوع در تابستانها، یکی از مراکز استراحت و تفریح مردم تبریز می باشد. قوریری گل که امروز در ردیف آبهای راکد آذربایجان است، دارای قدمتی تاریخی می باشد منطقه سراب از جمله مناطقی است که از دیرباز مسکونی بوده است . وجود کتیبه اورادتویی ، تپه های باستانی و معابد سنگی در حومه این شهر نشانگر قدمت تاریخی منطقه است . سنگ نبشته رازلیق که یک باستان شناس آلمانی در سال 1971 آن را خواند به خط میخی و متعلق به آرگیشتی دوم پسر روسای اول است . در منطقة سراب آثار متعددی از جمله معابد سنگی ، قلاع و یک چهار طاقی متعلق به دوران تمدن ساسانی به جای مانده که مبین اهمیت آن در دوره ساسانی است . شهر سراب در دوران حکومت مغولان از مراکز عمده حکومتی در آذربایجـان بود . در زمان حکومت چوپانیان نیز سراب مورد توجه بود و حکومت آن با « جانی بیک خان » از اولاد « جوجی خان » بود که در سال 758 در این شهر کشته شد . در اوایل حکمرانی صفویه که شهرهای تبریز و اردبیل از شهرهای مهم به شمار می رفتند ، سراب به دلیل نزدیکی به این دو شهر از اهمیت ویژه ای برخوردار بود . جنگ شاه اسماعیل و خلیل پاشا در سراب روی داد و آغا محمد خان قاجار با صادق خان شقاقی در این منطقه جنگید . چشمه معدنی تاپ تاپان : این چشمه در کنار جاده ی آسفالتی آذرشهر عجب شیر و در پنج کیلومتری آذرشهر و سمت راست جاده، واقع شده است و تقریبا 700 متر ازجاده فاصله دارد. این چشمه در گذشته های دور شکاف های گوناگونی داشته که اغلب آنها خشک شده اند و در حال حاضر تنها از سرچشمه آب خارج می شوند و چشمه هایی که خشک شده سنگ های کربناته ی رسوبی به جای گذاشته اند آبهای این چشمه ها از نهرهای باریکی وارد استخر بزرگی می شود که طول آن 29 متر و عرض آن 22 متر می باشد در اطراف استخر درختان سنجد واقع شده است. در وسط استخر نیز مجرای آبی است و از این آب روستاییان اطراف برای آبیاری استفاده می کنند.این چشمه ها با فعالیت های آتشفشانی در ارتباط هستند و از نواحی دیده معلوم می شود که کوه آتشفشان وجود داردآب چشمه هادر مسیر خود رسوباتی بر جای می گذارند که ضخامت زیادی از تراورتن را تشکیل می دهند.بررسی های آزمایشگاهی به عمل آمده نشان می دهد که رنگ آب چشمه تیره است مزه ملحی و گسی دارد منظره زلال درجه ی حرارت آب 18و ph/ آب قلیایی است / دارای گاز کربنیک کربنات کلسیم- و کلرورها و سلفاتها و منیزیم و آهن می باشداین آب در ردیف آب های معدنی بی کربنات کلسیک و منیزیم دار و آهن دار سرد است.
چشمه قیزیل داغ(شورسو) : در غرب آذرشهر تپه های قرمز رنگی است به نام قیزیل داغ (کوه طلا) که آبهای گازدار پس از خروج از زمین به رسوبات آهکی تبدیل شده به تدریج سفت و سخت می شود و تبدیل به نوعی از ترکیبات آهکی می گردد از سوراخهای کوه گازهای آهکی با صدای مخصوصی خارج می شود.مردم منطقه و روستاهای اطراف در فصل تابستان جهت استفاده از خاصیت شفابخش این آب معدنی به این چشمه می روند و آب تنی می کنند.ویلسون جهانگرد آمریکایی در خاطرات خود می نویسد: معروفترین مرمر به رنگ های قرمز – سبز و سفید در منطقه ی جنوب غربی آذرشهر وجوددارد که از چشمه های بلوری کوه قرمز این شهر ایجاد می شود اینها به قچشمه های مرمر معروف هستند.
چشمه ی قدمگاه یابادامیار:در قریۀ بادامیار دهخوارقان و در حوالی قبر میرچوپان چشمه ای است که آب صافی از زمین می جوشد و به هر طرف که می رسد سنگ مرمر پرجوهر می شود.آب های زیرزمینی که حاصل نزولات جوی یانفوذآب های سطح الارضی است ضمن برحوردبه سطح های غیرقابل نفوذزمین به صورت سفره های زیرزمینی درمی آیدواین منابع آبی راتشکیل می دهدکه براثرگذشت زمان ازدامنه ی کوههایااراضی مرتفع شکاف به بیرون بازمی کنندکه مردم به این آب هاچشمه می گویندکه علاوه برآبیاری اراضی به دلیل گوارابودن شان مصرف شرب نیزدارند تاکنون حدودنودچشمه درآذرشهرشناسایی شده است ازقبیل صلاح چشمه سی – شاه بیندی – الله وردی خان –و.... این پل تاریخی(پل دختر) و هنری در مسیر زنجان ـ میانه (20 کیلومتری جنوب شرقی میانه)،در جایی که رودخانه قزل اوزن به دامنه شرقی قافلان کوه می رسد بر روی این رودخانه قرار دارد و در سال 1310 شمسی تحت شماره 87 در مجموعه آثار ملی و تاریخی قرار گرفته است. این پل ، شاهکار هنر معماری و مهندسی عهد قدیم است.
طراحی و معماری پل چنان مهندسی است که در یک دهنه بزرگ توانسته است با ارایه یک طرح استثنایی همه تنشهای فشاری و برشی و حتی کمانشی را خنثی کند. پایه های پل چنان با طاق پل رابطه دارند که از فاصله دور می توانند سنگهای بزرگ طاق را نگه دارند.
تاریخ بنای این پل مشخص نیست. باستان شناسان پایه های آن را متعلق به دوره ساسانی می دانند ولی با توجه به معماری و ویژگیهای پل ، می توان بنای کنونی را متعلق به قرن هشتم هجری دانست.
مادام « دیولافوآ » باستانشناس کهنه کار (1920ـ1843 میلادی) که در دوره قاجار از میانه گذشته است ، در سفرنامه خود از معماری قوی این بنا تمجید کرده و نوع معماری آنرا منطبق با معماری اواسط قرن 12 میلادی دانسته است(قرن ششم هجری قمری). او ، طاق اصلی پل را 24 متر نوشته است که با دو طاق مسطح 17 متری در طرفین احاطه شده است

این آبشار نه چندان مرتفع در دهستان میشوی جنوبی در فاصله 2 کیلومتری روستای سرکند دیزج شبستر قرار دارد. آب این آبشار از طریق ارتفاعات میشو تامین می شود. این آبشار در فصول پربارش از آب بیشتری برخوردار است. مناظر اطراف آن با چشم انداز زیبا و بی نظیر از جاذبه های طبیعی استان است.

رصدخانهٔ مراغه رصدخانه‌ای بود که در دورهٔ هلاکوخان زیرنظر خواجه نصیرطوسی در شهر مراغه ساخته‌شد. این رصدخانه روی تپه‌ای در غرب مراغه قرار داشته‌است و امروزه تنها پی‌های بخش‌های مختلف و بخشی از سدس سنگی آن باقی مانده‌است. در سال‌های اخیر گنبدی برای محافظت از بقایای این بنا بر روی بخشی از آن ساخته شده‌است.
پرویز ورجاوند و همکارانش در دههٔ ۱۳۵۰ خورشیدی به کاوش در محوطهٔ این رصدخانه پرداختند و قسمت‌های مختلف آن را شناسایی کردند. ساختمان اصلی این رصدخانه به شکل برجی استوانه‌ای ساخته شده‌بود. در ساختمان‌های جنبی آن یک کتابخانه و محل اقامت کارکنان تشخیص داده شده‌است.


بنای رصدخانهٔ مراغه در سال ۶۵۷ هجری (۱۲۶۱ میلادی) به سفارش خواجه نصیرالدین طوسی و به فرمان هولاکو -نوهٔ چنگیزخان مغول- آغاز شد. هولاکو برای نگهداری این سازمان پژوهشی موقوفه‌های ویژه‌ای درنظر گرفت. کتابخانه‌ای شامل ۴۰۰ هزار جلد کتاب و ابزارهای اخترشناسی، از جمله ذات‌الربع دیواری به شعاع ۴۳۰ سانتی‌متر، کره‌های ذات‌الحلق، حلقهٔ انقلابی، حلقهٔ اعتدالی و حلقهٔ سموت نیز فراهم شدند. در همین‌جا بود که زیج ایلخانی به‌سال ۶۷۰ هجری (۱۲۷۶ میلادی) فراهم شد.
رصدخانهٔ مراغه فقط مخصوص رصد ستارگان نبود و یک سازمان علمی گسترده بود که بیش‌تر شاخه‌های دانش درس داده می‌شد و مشهورترین دانشمندان آن عصر -از جمله قطب‌الدین شیرازی، کاشف علت اصلی تشکیل رنگین کمان- در آن‌جا جمع شده بودند. به‌علاوه چون در آن زمان ارتباط علمی چین و ایران به‌علت استیلادی مغولان بر هر دو سرزمین برقرار شده‌بود، دانشمندان چینی -از جمله فردی به‌نام فایو مون‌جی- در این مرکز فعالت داشتند. همچنین فیلسوف و فرهنگ‌نامه‌نویس مسیحی -ابن‌العبری- در رصدخانهٔ مراغه به درس‌دادن کتاب‌های اصول اقلیدوس و المجسطی بطلمیوس مشغول بود. قلعه ضحاک ( آژدهاک ) هشترود
این قلعه به فاصله 28 کیلومتری جنوب شهرستان هشترود بر بالای تونل راه آهن تهران – تبریز در وسط دو رودخانه " قرانقو " و " شورچای " واقع شده است.
با توجه به سفال های سطحی و آثار معماری به جای مانده، قدمت این قلعه را می توان به هزاره دوم پیش از میلاد نسبت داد . این قلعه تا دوره تیموریان مورد استفاده بود .
قلعه ضحاک همان قلعه اژدهاک دوره ماد است و آثار دیوارهای اورارتویی در نقاط مختلف قلعه به چشم می خورد . ابعاد این قلعه به وسعت 11 در دو کیلومتر، آنرادر شمار یکی از بزرگ ترین قلعه های تاریخی ایران قرار داده است.
پاویون قلعه که تا حدودی سالم به جای مانده،مربوط به دوران اشکانیان است و دیوارهای دو لایه با پیشامدگی های مدور و برج و باروهای دوره اسماعیلیه در قسمت غربی قلعه پابرجاست. حفاری های باستان شناسی سال های 1379 و 1380،پرده از رموز این قلعه افسانه ای برداشت و آثار دوره اشکانی راآشکار ساخت . مسجد جامع سراب یادگار قرن نهم هجری قمری است . این مسجد بدون گلدسته و مناره است و از یک شبستان بزرگ و یک حیاط کوچک در سمت غربی و دو در ورودی تشکیل شده است . شبستان مسجد مجموعه ای است از 60 گنبد که همه‌ آنها (‌به اسثنای ردیف چهارم از شرق ) مستقیماً بر روی طاق جناقی و ستونها نهاده شده اند . مسجد جامع سراب سه محراب دارد که هر کدام از ویژگی خاصی برخوردار است . یکی از این محرابها بسیار نفیس و زیبا از کاشی لعابدار برجسته است و با وجود صدمات مختلف که دیده است باز هم از زیبایی قابل توجهی برخوردار است . ارس نام رودخانه‌ای نسبتاً پرآب و خروشان است که از منطقه آرپا چای در آناتولی ترکیه سرچشمه گرفته، از مرز ترکیه نخجوان جلفا و ارمنستان گذشته و پس از گذر از مرز ایران و جمهوری آذربایجان وارد جمهوری آذربایجان گشته و به رودخانه کورا می‌ریزد.
رودخانه ارس در سال ۱۸۱۳ میلادی در پی عهدنامه گلستان به عنوان مرز ایران و روسیه برگزیده شد و تمامی مناطق شمال این رود از ایران جدا و به خاک روسیه افزوده شد.
بعدها ایران و اتحاد شوروی با هم سدی در ناحیه پلدشت به نام سد ارس بنا نمودند. در حال حاضر سد خداآفرین و سد قیزقعله‌سی به صورت مشترک با ارمنستان بر روی ارس احداث می‌شود.
بر روی ارس تا کنون پنج پل ساخته شده است که عبارتنداز: پل آهن جلفاـ شوسه جلفا ـ پل پلدشت در شهرستان ماکوـ پل خدا آفرین در قره داغ ـ پل نوردوز در مرز ارمنستان.
ماهیهای رودخانه ارس:
اسبله یا گربه ماهی ٫سوف٫ زردپر٫ کپور ٫ ماش ماهی و فیتوفاگ